Tricephalus Dantego. Geneza i znaczenie motywu ikonograficznego w sztuce średniowiecza

W artykule omówiono genezę oraz symbolikę tricephalusa — typu ikonograficznego używanego do przedstawiania m.in. Trójcy Świętej już od XII wieku. Zaliczyć do niego można również wizerunek Lucyfera opisany w Pieśni XXXIV Piekła przez Dantego Alighieri. Powstające od XV wieku iluminowane manuskrypty zawierały iluminacje, które ukazywały Lucyfera jako charakterystyczną postać o jednym ciele i trzech twarzach, bądź w niektórych przypadkach trzech głowach. Stanowiło to jeden z czynników mających wpływ na popularyzację tego schematu wizerunku Szatana, będąc przeciwieństwem dla Trójcy Świętej oraz argumentem dla krytyków jej tricefalicznych wizerunków. Jako źródła tricephalusa wskazuje się religie przedchrześcijańskie, w których panteonie znajdowały się bóstwa ukazywane w tej konwencji. W różnorodnych źródłach pisanych pojawia się m.in. Trzygłów czczony przez Słowian Bałtyckich na terenie obecnego Szczecina. Archetypy odnaleźć można również w mitologii starożytnej Grecji, gdzie w podobnej konwencji występował Cerber oraz Hekate, a także Rzymu, gdzie wyróżnić można przede wszystkim dwugłowego Janusa, którego imię używane było często przez przeciwników tricephalusa w stosunku do Trójcy Świętej. Dodatkowo, wspominane są również wpływy religii centralnej i wschodniej Azji — głównie Doliny Indusu.
Z uwagi na dosyć powszechne stosowanie typu tricephalusa do postaci negatywnych — Lucyfera i Antychrysta, niemal od początku pojawiały się obiekcje w stosunku do używania go do przedstawiania Trójcy Świętej, prowadzące ostatecznie do oficjalnego zakazu przedstawiania Trójcy w tej konwencji na mocy Sollicitudini Nostrae Benedykta XIV z 1745 roku. Wizerunki tricefaliczne uznawane były za potworne anomalia mogące wprowadzić wiernych w błąd, niegodne roli personifikacji najwyższej boskości. Podstawę do krytyki tricephalusa stanowił również dogmat o trójjedności Trójcy Świętej przy jednoczesnej odrębności jej Osób.
W rozumieniu ikonografii przedstawień tricephalusa istotna jest symbolika liczby 3 oraz samej głowy — przede wszystkim ich asocjacje z boskością, władzą czy wszechwidzeniem w przypadku powielenia. Należy jednak zaznaczyć, iż deformacje ciała miały jednocześnie świadczyć o grzechu i potworności danej istoty. Dantejski Lucyfer interpretowany był ponadto poza kontekstem typu ikonograficznego tricephalusa. Pojawiały się teorie mówiące, iż był on m. in. parodią Trójcy Świętej, zarówno przez potrojenie twarzy, jak i przez przypisane do nich kolory.
Schemat ikonograficzny zastosowany przez Dantego był więc niezwykły, osadzony w kulturze jego czasów, będąc jednocześnie częścią większego fenomenu, który do tej pory nie został dokładnie zbadany.