Gdzie jest piekło? Infernus w średniowiecznym obrazie świata

Celem artykułu jest ukazanie różnorakich inspiracji i przyczyn ukształtowania się średniowiecznego wyobrażenia piekła we wnętrzu Ziemi. Wiele czynników i źródeł literackich miało wpływ na ikonografię i opis piekła. Można tu wymienić uwarunkowania kognitywne związane z systemami kojarzeniowymi, ludowe przekonania, wizje mistyków, wreszcie uporządkowaną sylogistycznie filozofię Arystotelesa. Wierzenia w sposób oczywisty przesycone są myśleniem metaforycznym. Inspiracje te z różną intensywnością wpływały na przedstawienia piekła w literaturze i sztukach wizualnych.
Średniowieczne traktaty o świecie przepełnione są iluminacjami zawierającymi geocentryczny model uniwersum. Środek Ziemi zajmuje piekło. Jest to miejsce najdalej oddalone od Boga, aniołów i świętych, którzy znajdują się w sferze nieba, poza firmamentem arystotelesowskiego świata. Liczne obrazy np. sądu ostatecznego ukazują piekło pod ziemią. W ten model wpisała się także twórczość Dantego, który ukazuje piekło jako koncentryczny lej we wnętrzu Ziemi.
Dzieła sztuki oraz ich literackie inspiracje skłaniają do stwierdzenia pewnych uogólnień. W kulturze średniowiecznej zacierano granicę pomiędzy światem ziemskim a nadzmysłowym. Ta niewidzialna wertykalna oś wynikająca z dualizmu średniowiecznych wyobrażeń, stała się wyznacznikiem przestrzeni. Góra utożsamiana jest z Bogiem, ze szlachetnością, z tym, co wzniosłe, tymczasem dół ma odcień wulgarny, nieczysty i piekielny. Relacja góra-dół związana jest z funkcjonowaniem człowieka w polu grawitacji. Dlatego też wpływa na systemy kojarzeniowe i wytwarzane przez człowieka metafory. W ten sposób owa relacja stała się fundamentalna dla pojmowania świata i porozumiewania się z innymi ludźmi. Dlatego też nie dziwią nikogo powszechne religijne wyobrażenie bytowania zmarłych pod ziemią. Przyjmując stanowisko antropologiczne, wizje te wymagają jednak wyjaśnienia i opisu ich rozwoju.
W artykule omówiono źródła literackie podejmujące zagadnienie lokalizacji piekła. Należy wskazać na bogatą kulturę starożytną, na którą składają się nie tylko literackie wizje np. z Iliady Homera czy Eneidy Wergiliusza, ale także dzieła filozofów — Platona i Arystotelesa. Zwłaszcza pisma Arystotelesa, w których autor opisał wnętrze Ziemi, pobudzały wyobraźnię. Ważną rolę odegrały także Dialogi autorstwa Grzegorza Wielkiego oraz apokryfy i średniowieczne wizje zaświatów. Inne pisma, które możemy łączyć z wizualizacją średniowiecznego piekła to Historia ecclesiastica gentis Angelorum napisana przez Bedę Czcigodnego. Większość autorów uznawała, że piekło jest pod ziemią, a wejście do niego znajduje się albo w Irlandii — ze względu na północ, albo w Italii, w miejscach wulkanicznych — na Sycylii lub w Kampanii.
Na ludowe wyobrażenie piekła wpływ miała przyroda, zwłaszcza wulkany, obecne w południowej części Italii. Piekielne wizje uzupełnił ogień, obecny w tak wyjątkowym zjawisku, jakim są ziejące ogniem góry z kraterami, otwartymi do wnętrza Ziemi. Inne straszne miejsca to szczeliny, jaskinie, głębokie doliny, wywołujące w człowieku podświadomy strach.
Poemat Dantego przez kolejne epoki inspirował artystów. Możemy wskazać na twórców dawnych, takich jak Sandro Botticelli, który ilustrował Boską Komedię na zamówienie Lorenzo Pietro Francesco de Medici w latach 1482–1490. Przedstawia lej sięgający do głębi ziemi z kolejnymi kręgami, przypominającymi zwężające się półki wydrążone w skale. Obraz ten odwołuje myśli odbiorcy dzieła do przestrzennego negatywu wieży Babel, która powstawała przy potężnym wysiłku jej budowniczych.
Brazylijski artysta fotograf Sebastiao Salgado w1986 roku wykonał reportaż dokumentujący nieludzką pracę w kopalni złota Serra Pelada w Brazylii. W wydrążonym w ziemi dole, w cierpieniu ludzi zobaczył piekło. Jego przejmujące zdjęcia przypominają wizję z frontispisu Boskiej Komedii autorstwa Botticellego. Zapewne podobnie wyglądające różne kopalnie średniowieczne mogły być inspirujące także dla Dantego. Można przypuszczać, że w ludziach tam pracujących zobaczył potępionych w piekle. Ich mordercza praca przy wydobywaniu urobku, monotonne czynności niemające końca przywoływały wizje wiecznego cierpienia. Piekło lokowane pod ziemią jest kulturowym kodem, zakorzenionym w psychice i wyobraźni człowieka prawdopodobnie od początku dziejów religii.